Mungmyit Sinli ga de kabye shang wa ai Britisha Gala hpraw dap hte Wunpawng sha ni a lapran na majan manghkang gaw; Kodawng ga na Dinghkung Loiseng hte Rauchying Manpun shara 2 hta agying agang gasat hkat ai hpang Sinli ga Manghang Lahkum Lahpai ni a buga ginra wan bai hkru hkrawn du wa sai.
Shingrai Manghang majan hte seng nna Wunpawng Sha ni maga de tsun hkai hkrat wa ai gaw lawu de na hte maren rai nga ai.Dai ten na Wunpawng Sha Zaubung Manghang Duwa Naw Seng a lamu ga nga pra ginra gaw; sinpraw de Mawtawng pa Maran Laika ni hte lamu ga htep rai nna, lahta daw de Lungjun Lahpai Wandin Kapna ga hte tut rai nhtawm, sinna maga de Mungbaw hka hte jarit, Nmau hka wora hkran Zaubung Bangdap (ya na Miwa hkran) du hkra dam kaba ai mung ginwang daw langai mi rai nga ai. Shingrai, kring mading rai nga ai ten hta Manmaw ga de na Gala hpraw dap ni du nna bumga de Jinghpaw Wunpawng Sha ni hte shara tsawm ra mi hta gasat gala byin nga ai shiga hpe mung shanhte na chye lu nga ai hte maren, lani mi shanhte kaw shadut na lam myit sumru let hpyen ninghtan hkyen lajang
sa wa ai lam n yawm ma ai.
Shingrai nga yang lani mi hta Sinli Sawbwa Hkun Hsang Tunhung gaw dingdung daw de na Sam Sawbwa ni rai nga ai (Nanden) Mungji Du ni kaw wa du jahkrum na da matu lai lung wa let Manghang htingnu hta wa shang manam ai.Shingrai shang manam ai shaloi Manghang duwa Naw Seng hpe karum hpyi ai gaw, lam jarit loi mi dumhprut mat ai majaw, gumhpraw lap hkying mi gan hkoi shap jaw na hku tsun lajin ai hpe Manghang duwa gaw gumhpraw dai darm wa anhte Jinghpaw bumga de jahkring jahkra gan shap hkoi lang na n loi la ai. Raitim gyi htamung ni hte bawngban jahkrup nna sha lu ya na 3,4 ya dang naw ala nga na hku tsun ai shaloi, ngai grai tin hkawm sa ra ai majaw, dai daram na hkra n la nga lu ai, ngu hpang jahpawt jang shi amat hpawngming ni hte Namden Mungji de lai lung mat wa masai.
Hkun Hsang Tunhung dai daram tin nna du hkawm ai gaw shi mayu wa majing rai nga ai Zao sa Daw (sh) Hkun Yi hpe Mangsah hpyen re ngu shadu nna woi gram sat kau ai hpe Britisha Gala hpraw ni chye kau ai majaw, shi ntsa e mara jaw na tai wa jang, dai Mangsah hpyen hpe ngai mu hkra tam sagawn na nga lit la let rawt hkawm pru sa wa ai rai nga ai.
Shi tam hkawm ai Mangsah (sh) Minhta ngu ai wa gaw Mindon hkawhkam a kashu alat rai nna dai wa gaw Britisha Gala hpraw a kata e n kam taw ai majaw (1890) ning hta Miwa ga Hting-Yeh mare de sa hprawng shingbyi nga ai Myen hkawhkam shadang wa re.
Dai Myen hkawhkam shadang wa Miwa ga e dahpran shara la nna Myen mung Britisha asuya hpe gumlau rawt na grai hkrit tsang ai aten rai nga ai.Dai Myen hkawhkam shadang hpe jahpoi masu nna, Hkun Hsang Tunhung gaw shi mayu wa kahkau majing hpe woi gyam sat kau ai wa rai nga ai. Hkun Hsang Tunhung Nanden Mungji de nna bai nhtang hkrat wa ai shaloi Manghang htingnu hta n shang manam ai sha, Muse mare de lai hkrat wa nna Manghang duwa a Sam htamung Da Lawk ngu ai wa a nta e sa shang manam ai. Dai shaloi Hkun Hsang Tunhung hku nna shi koi chyan hkawm nga ai Mangsah hpyen a lam san sagawn yu ai shaloi htamung Da Lawk bai tsun gumlau dat ai gaw; Manghang Duwa Mangsah hte matut mahkai nna jawn gumra pyi 2 jaw sai sha n ga, kaga madi shadaw ai lam ni mung naw nga ai hpe ngai hkrak chye nngai, ngu tsun gumlau ai hpe Hkun Hsang Tunhung shi
myidi shim kam taw nga ai. Dai shiga hpe chye lu sai Hkun Hsang Tunhung gaw, Gala hpraw ni shi ntsa e mara bun gya ai mara lu shayu kau na ahkat hkrang sai ngu, myit hta kut di tawn nna Manmaw na Ayebyeng Du hpe bai shiga tang shawn na matu Manmaw de shayan hkrat wa sai.
Ayebyeng Duwa gaw dai shiga na lu jang grai na kajawng mat sai. Hpa majaw nga yang Manghang Dusa hpyen n-gun ja ai hpe shanhte chye ai. Miwa hkran na Mangsah hpyen hte n-gun galung la nna shanhte hpe shawng sa htim yang grau yak na re
ngu myit nna, shanhte shawng htim na hku shajin bang wa masai. Kaja wa, Manghang Lahkum Lahpai ni mung hkrit maja let hpyen ninghtan tawn nga yang sha Manmaw kaw nna Namhkam hku kayin lung wa ai Gala hpraw dap ni Manghang mare hpe wang na
gya let hkan chyoi yu hkawm nga ai kaw shan hpraw du mahtang gwi gwi rai chyan dap hkawm nga ai hpe mayun gyem taw nga ai Wunpawng Sha wa-ngan la wa e dai kaw jang shingte kadawng kau dat ai hte rau sumwum shagu na htunghpau sinat nsen ngoi kadu pru wa sai.
Dai shani dai shara hta hkrat sum sai hpyen du a mang hpe hta hpai let nma kap ai gala hpyen la ni hpe lakawn nna Namhkam maga de bai htingnut mat wa ai. Dai hpang gala hpraw hpyen dap ni n-gun kaba hte bai htim shadut lung wa na hpe dum chye ai majaw Manghang mare masha yawng gaw, ya na Miwa hkran, moi na Manghang ni a lamu ga rai nga ai Zaubung Bangdap mare hta dahpran shara bai la nna hkap nga yang, gala hpraw dap ni n-gun kaba hte shadut lung wa ai hpe aja awa di hkap gasat shingdang tawn ai majaw dai mare de aloi sha n shang lu ma ai raitim, dai hpang e hpyen laknak hte masha n-gun n bung ai majaw Wunpawng sha ni lata sharawt asum hkam ya ra ai kaw du mat wa sai.
Dai majan hta Manghang Duwa Naw Seng hta nma kap nna hprawng yen mat wa ai gaw,
Huhpyet pa ntsa Manbung mare makau na hkyet langai mi kaw wa hprawng shingbyi nga yang, dai shara hta nsoi asa htum mat wa sai. Shingrai, dai shara hpe daini du hkra Manghang hkyet ngu nna shamying nga ma ai. Oi-law Zau Ring gaw shi a hpyen n-gun 25 hte dai majan hta dudaw hkrat lawm sai.
Dai majan a majaw, Manghang ni a htingbu ninghtawn rai nga ai Lahtaw Namngu (Namngoo)ni kaw dai majan shiga nau kanan hkra mat ai majaw, Jelan pa hte Banghakm pa na shanhte a hkauna hpe pyi n sa wam galaw sha mat ai majaw Britisha asuya sa up nga ai shaning (60) hkawt Sam madu sha mat sai hpe, majan hpang e Kutkai mare hta Kachin Sub-State Council hpaw la lu ai hpang, dai couincil hpung kaw nna bai hpyi lajang sharai ya ai majaw hkauna lung (80) hpe shawng na hkauna madu rai nga ai Wunpawng Sha ni bai lu la galaw sha nga masai.
Manghang majan hte seng nna (Gazetteer of Upper Burma) laika hta ka matsing da ma ai gaw lawu na hte maren rai nga ai. Manmaw mare hta dap jung tawn sai Captain Marrett gaw hpyen hte mung Du hku hpawn rai nna shi a hpyen masha n-gun 50 hte (1893) ning January shata hta Manmaw kaw nna Sinli ga de shawng agrawp du shang sa ai wa re. Shi Sinli mare de du sa ai shaloi, Sinli mare gaw Sawbwa hkaw hta lai nna, mare ting gaw hkru hkat mat sai hpe sa mu nna san sagawn yu ai shaloi, shi sa du na shawng shata hta sha Kachin ni sa gasat nat kau ai re lam chye lu sai. Dai gaw; shi sa du na shawng shata
(12.12.1892) ya shana Wunpawng sha ni rawt malan nna Sinli hkaw sa kashun dung kau ai shaloi na majan manghkang lam rai nga ai.Captain Marrett Sinli pa lai Lashio sa du nna Manmaw de bai nhtang du wa ai shaloi, shiga langai mi mawng taw nga ai. Dai gaw sinat laknak lang nhtawm masin jasat la mayu ai masha hpung mi gaw Wanting mare hpe laidi nna Manghang bum hta sa mayun up taw nga ma ai shiga rai nga ai. Dai bai na kahtap lu ai gaw Miwa hkran na laknak lang ai masha hpung ni Sam mung jarit de shani sa wa nga ma ai lam re.
Dai shiga na lu ai hte rau, hpyen n-gun 50 hpe Manmaw kaw nna Namhkam mare de grai tin nna sharawt dat nhtawm, dai dap hpe Namhkam kaw nna deng 13 tsan ai Jelan mare hta dap lawan jung na hku matsun dat sai. Dai Jelan e dap jung da lu sai hpang, Muse mare de sa sagawn let shiga la na matu gala hpyen la 35 re hpung hpe sharawt dat yang, dai hpung ni hpe Manghang maga de na hpyen hpung ni jawm wang htim gasat ai kaw gala hpyen la 13 hkrat sum nna hprawng htingnut hkrat wa sai. Dai hpang Manghang htingnu hpe lung hpra kau lu hkra ngu ai hku nna Liuet Williams woi awn ai hpyen n-gun 75 hte Manghang mare de (7.2.1893) ya shani rawt lung wa masai rai yang, dai kaw du
ai loi hkring mi sha naw rai yang hpyen du Liuet Williams hpe mayun gap shingte kau ya ai majaw, dai hpyendu hkrat sum ai hte rau, dai dap Namhkam maga de htingnut mat wa sai.
Dai shiga na lu ai hte rau, Major Mathieson a hpyen hpung hpe bai sharawt dat yang, shi a dap ni Manghang mare hta wa du ai shaloi mare masha kadai pyi n nga mat sai hpe chye nna dai mare hpe sha nat kapyawng kau da nna Namhkam maga de bai nhtang mat wa sai.
Manghang ni gaw dai aten hta Zaubung Bangdap kaw hpyen dahpran shara la nna hkap taw
nga ai shiga hpe Lashio Ayebyeng Du lu la nga yang sha, Zaubung Bangdap ni hku nna Munggu duwa a lamu ga rai nga ai Manhai Sam kahtawng hpe sa hpra kau ai sha n-ga, mare masha ni hpe abawng rim mat wa ai lam, Munggu duwa chye lu ai hte rau, shi masha ni hpe hkan shachyut nna dai mare masha ni hpe bai hkan lu mahkrai la sai lam Lashio Ayebyeng wa a na hta bai hkrat hkrat wa sai. Shingrai Lashio Ayebyeng Du Mr.Geonge Scott lagaw dap, gumra dap hte tsirung magam gun ni hte hpawn, woi ginrawn lung wa nna, (3.4.1893) ya shani Zaubung Bangdap hpe shang hpya kau masai.
Shingrai shang hpra ai shaloi hpyen gumra tsawmra wa mi gap kau ya ma ai. Dai hta kaga tsi Du rai nga ai (Civil Surgeon) wa hte gala hpyen la langai mi nma kap sai.Dai shaloi na majan hta Zaubung Bangdap masha ni marai 9 hkrat sum sai lam ka da nga ai.
Matsing;
1. Ndai gaw Sam mung de du shang wa ai Wunpawng Sha ni a majan manghkang kaba nan rai sai. Majan atsam kade rawng ai hpe katut shang wa ai gala hpraw wa chye lu sai zawn, daini na prat hta nhtang sumru yu hpa re.
2. Dai majan ginra 3 gaw Lahkum Lahpai ni a ninghtawn hkrai ang ai hku re. Kaga lakung lama ni hta kaning rai, hpa majaw dai zawn re majan lam n ka da ai rai kun? Sawk sagawn yu hpa re.
Slg.Maran Tang Nyeng
Sam mung W.P Labau Sawk Sagawn Hpung Kutkai.
Mungmyit Sinli Ga Na, Jinghpaw Bumga Uphkang Lam
Britisha Asuya gaw Mungmyit Sinli ga de du shang wa ai shaloi, Mungmyit ga Kodawng bumga de kabye shang wa yang shara lahkawng hta Jinghpaw Wunpawng Sha ni aja awa rai hkap gasat shingdang ai kawp e, Kodawng bumga hpe (1890) ning January shata kaw nna shanhte nan dantawk uphkang jum mat wa ai hku rai sai.Shing rai nga yang Sinli Sam Sawbwa Hkun Hsang Tunhung dip up sha ai hpe n hkam sharang lu sai Jinghpaw Wunpawng Sha ni hpe Nati Duwa Zahkung Gum Ja woi awn ai hte (12.12.1892) ya
shani Sinli hkaw sa kashun dung kau ai kaw du sai. Dai gaw Britisha asuya hku nna Sam mung de shang du nga sai 5 ning hta byin ai manghkang lam rai nga ai. Hkaw shamat kau sai Sinli Sawbwa wa gaw Britisha Asuya wa hpe hpyi manyem ai majaw,ndai lam hte seng nna Sam Sawbwa wa hte Jinghpaw Wunpawng sha ni a lapran Britisha Asuya hku nna 1893 ning March shata hta shang htingrat ya ai hta hkan nna Jinghpaw Wunpawng sha ni hpe Sam Sawbwa wa hte n seng ai sha Britisha Asuya nan ading tawk uphkang yu lajang na hku rai sai.
Sam Sawbwa wa hpe gaw Sam hte Balawng ni hpe chyu yu uphkang na hku ginhka tawn sai. Shingrai Sinli ga na Wunpawng Sha ni hpe kaga san di uphkang yu lajang na matu Lashio Ayebyeng du a npu de (Assistant Superintendent) ngu ai Bum Du langai mi hpe shawng san da sai. Dai wa gaw Sinli ga Wunpawng Sha amyu lakung lama hku hkan nna Nebyeng Du (45) hpe sharawt da sai. Lawu daw Nebyeng Du (12) hpe Namtu bum du rung hta ginjaw shatai ya sai. Shingrai Sinli ga hte Kodawng ga na Jinghapaw Wunpawng Sha ni hpe uphkang sa wa ai lam hta: Sinli ga hta Kutkai hte Namtu na bumdu ni kaw ginjaw rung tawn nhtawm, kodawng ga na matum bum du rung hpe Loilung ga Namsan bum e ginjaw shatai ma ai. Sinli ga na Wunpawng Sha Du ni hpe Nebyeng Myutsa ngu masat da nga ma ai. Dai gaw Sam ni hku nna htamung (Myutsa) ngu ai hku nna sha masat da ai hku n rai, ninghtawn buga madu (feudalist) hku nna masat da ai re.
Jinghpaw bumga hpe shawng ningnan bum duwa hte balik loili sha tawn nhtawm, hpyen dap hte shatai nna uphkang sa wa yang, Bumlang hkawm sa matut mahkai lam yak ai hte, bum duwa hku nnamare kahtawng ni yawng hpe hproi hkra kawan katsan du hkawm na yak ai majaw hpang de Tawng-ok Du ni a lit gaw, bum du a malai, mare buga ni de Britisha Asuya a uphkang tara nganggrin hkra hkan matsun na, mare kahtawng hte masha jahpan hkrak hta na hte hkawm sa gumhpraw hpe aten nhpang hkrat ai sha bang lu, jaw lu na lam aja awa matsun na, Nebyeng du, Dek du ni langai hte langai a lapran e manghkang rawng wa yang shang hparan lajang ya na hte, mare buga ni hta lagu lagut, damya shangdau kabring kabrawng lam n nga hkra uphkang yu lajang na lit ni jaw da ma ai. Shingrai, Tawngok magam gunhpai wa sai ni a mying jahpan gaw lawu na hte maren rai nga ai.
Sinli ga hta;-
1. Tawng-ok Du - Labya La Bawk
2. Tawng-ok Du - Po-Hme
Ndai ni yawng gaw Manmaw de nna shagun dat ai ni rai nna, bungli mangan n nga ai hkring mat ma ai. Dai ni a ahkang hta lawu de na ni bai matut galaw sa wa masai.
3. Tawng-ok Du - M.Saw La
2. Tawng-ok Du - Kareng Hkam
3. Tawng-ok Du - Lk.Zau Seng ni re.
Kodawng ga hta;-
1. Tawng-ok Du - Lahkang Naw
2. Tawng-ok Du - Hpauhtai La
3. Tawng-ok Du - Dashi Yaw
4. Tawng-ok Du - Dabang Tang
5. Tawng-ok Du - Hpauyam Tang, ni rai ma ai.
Bum Du rung shagu na balik dap gaw dai mung ginwang na Sawbwa wa a balik dap n-gun
hprai tawn da ai hku sha rai nna, shai ai lam gaw Kutkai hte Kodawng bum du rung na balik Du hte dap ma ni yawng gaw kaga hpa mung n kayau ai, Jinghpaw Wunpawng Sha ni hkrai san hpe sha hkap la ai lam re. Shawng ningnan e gaw mare buga de laika hkan sa ya na hte rung sin na matu balik ma loili sha tawn da ai. Raitim Sam mung hta ka-ni hkai ai hte dut ginlen ai lam hpe hkum pat na mungga jahkrat ai kaw nna, balik ma grau shalaw tawn sai.
Majing nga yang, balik dap hkrai (Police Outpost Station) langai hpe yu up na wa gaw (Police Cadet Training) awng ai wa rai ra ai. Raitim mung dai zawn madang dep ai balik du lu na matu Wunpawng Sha ni hta n nga ai daram re majaw bum du wa e sharawt da hkrum ai wa gaw dai dap na balik du (Police Station Officer) rai sai.
Kutkai Balik Dap
Kutkai balik dap hta Duwa Galau La gaw shawng ningnan na balik du magam hpe gunhpai lai wa sai. Shi gaw Jinghpaw Laika hta lai nna kaga hpa laika mung n chye ai. Raitim, Myen, Sam Gala ga ni chye shaga ai majaw Bum Duwa gaw shi hpe ga byan hku nna mung lang lai wa sai. Bungli hte gumhpraw lam ni hta grai kam ging ai wa re majaw, Myen mung hkawhkam malai (Governor) kaw nna Ja Dazik hte shagrau sha-a ai hpe hkam la nu ai.
Kodawng Balik Dap
Lawu de na mying jahpan hte maren, kodawng balik du magam hpe langai a hpang langai rainna magam gun hkrat wa ai ni rai ma ai.
1. Balik Du - Ndau Yaw
2. Balik Du - Zau Li
3. Balik Du - Hpau Jai, ni rai ma ai.
Prat Madang Galai Shai Wa Sai
Sam mung e shanu nga ai Jinghapw Wunpawng Sha ni hta 1930 ning kaw nna, 1940 ning lapran prat galai shai wa ai adan sha mu lu ai lam hpe shawng de na myit su salang ni tsun ai lam gaw lawu de na hte maren rai nga ai.
(1) Dai ladaw laman hta, jan marang duhkra ladaw kaja nna naimam kaja ai majaw, yi hkauna galaw ai hta shaning shagu n shut ai hku rai nna Jinghpaw bumga mare kahtawng shagu hta hkrukat nna Sam pa de mam manu hkrat ai gaw mam chyaw mi lap 2.50 sha, mari na masha pyi n nga ai daram re. Nai mam lu ai majaw kahtawng ni hta U, Wa yamnga ni mung hpring nga ai.
(2) Hkristan Sasana du shang wa ai hte maren, makam masham kaba nna magrau grang ai tara hkaw sara ni n hkrit n kang n dut n dang nat jaw ai mare kahtawng ni de Hkristan nhtoi hpe jahtoi bang wa ai hte maren, hkap la ai ni yau yau rai mat wa sai. Nawku hpung mahkawn mangoi hpe shawng lam dat sharin ya ai gaw akreng hkra ai ladat nan rai sai.(3) Jinghpaw bumga, nam kahtawng ni hta Sasana jawng hpaw da ai kaw Jawngma numsha, lasha ni sa lung nna hpaji laika a nhtoi hpe mu sai hte maren, shawng dum hprang sai kanu kawa ni gaw kashu kasha ni hpe lahta tsang jawng de shalun ai mung kau chyen nga wa sai. Ndau gaw Mungmyit Sinli ga na Jinghpaw Bumga uphkang lam a kyu ara ni nan rai
nga law.
Slg.Maran Tang Nyeng
Shingrai Manghang majan hte seng nna Wunpawng Sha ni maga de tsun hkai hkrat wa ai gaw lawu de na hte maren rai nga ai.Dai ten na Wunpawng Sha Zaubung Manghang Duwa Naw Seng a lamu ga nga pra ginra gaw; sinpraw de Mawtawng pa Maran Laika ni hte lamu ga htep rai nna, lahta daw de Lungjun Lahpai Wandin Kapna ga hte tut rai nhtawm, sinna maga de Mungbaw hka hte jarit, Nmau hka wora hkran Zaubung Bangdap (ya na Miwa hkran) du hkra dam kaba ai mung ginwang daw langai mi rai nga ai. Shingrai, kring mading rai nga ai ten hta Manmaw ga de na Gala hpraw dap ni du nna bumga de Jinghpaw Wunpawng Sha ni hte shara tsawm ra mi hta gasat gala byin nga ai shiga hpe mung shanhte na chye lu nga ai hte maren, lani mi shanhte kaw shadut na lam myit sumru let hpyen ninghtan hkyen lajang
sa wa ai lam n yawm ma ai.
Shingrai nga yang lani mi hta Sinli Sawbwa Hkun Hsang Tunhung gaw dingdung daw de na Sam Sawbwa ni rai nga ai (Nanden) Mungji Du ni kaw wa du jahkrum na da matu lai lung wa let Manghang htingnu hta wa shang manam ai.Shingrai shang manam ai shaloi Manghang duwa Naw Seng hpe karum hpyi ai gaw, lam jarit loi mi dumhprut mat ai majaw, gumhpraw lap hkying mi gan hkoi shap jaw na hku tsun lajin ai hpe Manghang duwa gaw gumhpraw dai darm wa anhte Jinghpaw bumga de jahkring jahkra gan shap hkoi lang na n loi la ai. Raitim gyi htamung ni hte bawngban jahkrup nna sha lu ya na 3,4 ya dang naw ala nga na hku tsun ai shaloi, ngai grai tin hkawm sa ra ai majaw, dai daram na hkra n la nga lu ai, ngu hpang jahpawt jang shi amat hpawngming ni hte Namden Mungji de lai lung mat wa masai.
Hkun Hsang Tunhung dai daram tin nna du hkawm ai gaw shi mayu wa majing rai nga ai Zao sa Daw (sh) Hkun Yi hpe Mangsah hpyen re ngu shadu nna woi gram sat kau ai hpe Britisha Gala hpraw ni chye kau ai majaw, shi ntsa e mara jaw na tai wa jang, dai Mangsah hpyen hpe ngai mu hkra tam sagawn na nga lit la let rawt hkawm pru sa wa ai rai nga ai.
Shi tam hkawm ai Mangsah (sh) Minhta ngu ai wa gaw Mindon hkawhkam a kashu alat rai nna dai wa gaw Britisha Gala hpraw a kata e n kam taw ai majaw (1890) ning hta Miwa ga Hting-Yeh mare de sa hprawng shingbyi nga ai Myen hkawhkam shadang wa re.
Dai Myen hkawhkam shadang wa Miwa ga e dahpran shara la nna Myen mung Britisha asuya hpe gumlau rawt na grai hkrit tsang ai aten rai nga ai.Dai Myen hkawhkam shadang hpe jahpoi masu nna, Hkun Hsang Tunhung gaw shi mayu wa kahkau majing hpe woi gyam sat kau ai wa rai nga ai. Hkun Hsang Tunhung Nanden Mungji de nna bai nhtang hkrat wa ai shaloi Manghang htingnu hta n shang manam ai sha, Muse mare de lai hkrat wa nna Manghang duwa a Sam htamung Da Lawk ngu ai wa a nta e sa shang manam ai. Dai shaloi Hkun Hsang Tunhung hku nna shi koi chyan hkawm nga ai Mangsah hpyen a lam san sagawn yu ai shaloi htamung Da Lawk bai tsun gumlau dat ai gaw; Manghang Duwa Mangsah hte matut mahkai nna jawn gumra pyi 2 jaw sai sha n ga, kaga madi shadaw ai lam ni mung naw nga ai hpe ngai hkrak chye nngai, ngu tsun gumlau ai hpe Hkun Hsang Tunhung shi
myidi shim kam taw nga ai. Dai shiga hpe chye lu sai Hkun Hsang Tunhung gaw, Gala hpraw ni shi ntsa e mara bun gya ai mara lu shayu kau na ahkat hkrang sai ngu, myit hta kut di tawn nna Manmaw na Ayebyeng Du hpe bai shiga tang shawn na matu Manmaw de shayan hkrat wa sai.
Ayebyeng Duwa gaw dai shiga na lu jang grai na kajawng mat sai. Hpa majaw nga yang Manghang Dusa hpyen n-gun ja ai hpe shanhte chye ai. Miwa hkran na Mangsah hpyen hte n-gun galung la nna shanhte hpe shawng sa htim yang grau yak na re
ngu myit nna, shanhte shawng htim na hku shajin bang wa masai. Kaja wa, Manghang Lahkum Lahpai ni mung hkrit maja let hpyen ninghtan tawn nga yang sha Manmaw kaw nna Namhkam hku kayin lung wa ai Gala hpraw dap ni Manghang mare hpe wang na
gya let hkan chyoi yu hkawm nga ai kaw shan hpraw du mahtang gwi gwi rai chyan dap hkawm nga ai hpe mayun gyem taw nga ai Wunpawng Sha wa-ngan la wa e dai kaw jang shingte kadawng kau dat ai hte rau sumwum shagu na htunghpau sinat nsen ngoi kadu pru wa sai.
Dai shani dai shara hta hkrat sum sai hpyen du a mang hpe hta hpai let nma kap ai gala hpyen la ni hpe lakawn nna Namhkam maga de bai htingnut mat wa ai. Dai hpang gala hpraw hpyen dap ni n-gun kaba hte bai htim shadut lung wa na hpe dum chye ai majaw Manghang mare masha yawng gaw, ya na Miwa hkran, moi na Manghang ni a lamu ga rai nga ai Zaubung Bangdap mare hta dahpran shara bai la nna hkap nga yang, gala hpraw dap ni n-gun kaba hte shadut lung wa ai hpe aja awa di hkap gasat shingdang tawn ai majaw dai mare de aloi sha n shang lu ma ai raitim, dai hpang e hpyen laknak hte masha n-gun n bung ai majaw Wunpawng sha ni lata sharawt asum hkam ya ra ai kaw du mat wa sai.
Dai majan hta Manghang Duwa Naw Seng hta nma kap nna hprawng yen mat wa ai gaw,
Huhpyet pa ntsa Manbung mare makau na hkyet langai mi kaw wa hprawng shingbyi nga yang, dai shara hta nsoi asa htum mat wa sai. Shingrai, dai shara hpe daini du hkra Manghang hkyet ngu nna shamying nga ma ai. Oi-law Zau Ring gaw shi a hpyen n-gun 25 hte dai majan hta dudaw hkrat lawm sai.
Dai majan a majaw, Manghang ni a htingbu ninghtawn rai nga ai Lahtaw Namngu (Namngoo)ni kaw dai majan shiga nau kanan hkra mat ai majaw, Jelan pa hte Banghakm pa na shanhte a hkauna hpe pyi n sa wam galaw sha mat ai majaw Britisha asuya sa up nga ai shaning (60) hkawt Sam madu sha mat sai hpe, majan hpang e Kutkai mare hta Kachin Sub-State Council hpaw la lu ai hpang, dai couincil hpung kaw nna bai hpyi lajang sharai ya ai majaw hkauna lung (80) hpe shawng na hkauna madu rai nga ai Wunpawng Sha ni bai lu la galaw sha nga masai.
Manghang majan hte seng nna (Gazetteer of Upper Burma) laika hta ka matsing da ma ai gaw lawu na hte maren rai nga ai. Manmaw mare hta dap jung tawn sai Captain Marrett gaw hpyen hte mung Du hku hpawn rai nna shi a hpyen masha n-gun 50 hte (1893) ning January shata hta Manmaw kaw nna Sinli ga de shawng agrawp du shang sa ai wa re. Shi Sinli mare de du sa ai shaloi, Sinli mare gaw Sawbwa hkaw hta lai nna, mare ting gaw hkru hkat mat sai hpe sa mu nna san sagawn yu ai shaloi, shi sa du na shawng shata hta sha Kachin ni sa gasat nat kau ai re lam chye lu sai. Dai gaw; shi sa du na shawng shata
(12.12.1892) ya shana Wunpawng sha ni rawt malan nna Sinli hkaw sa kashun dung kau ai shaloi na majan manghkang lam rai nga ai.Captain Marrett Sinli pa lai Lashio sa du nna Manmaw de bai nhtang du wa ai shaloi, shiga langai mi mawng taw nga ai. Dai gaw sinat laknak lang nhtawm masin jasat la mayu ai masha hpung mi gaw Wanting mare hpe laidi nna Manghang bum hta sa mayun up taw nga ma ai shiga rai nga ai. Dai bai na kahtap lu ai gaw Miwa hkran na laknak lang ai masha hpung ni Sam mung jarit de shani sa wa nga ma ai lam re.
Dai shiga na lu ai hte rau, hpyen n-gun 50 hpe Manmaw kaw nna Namhkam mare de grai tin nna sharawt dat nhtawm, dai dap hpe Namhkam kaw nna deng 13 tsan ai Jelan mare hta dap lawan jung na hku matsun dat sai. Dai Jelan e dap jung da lu sai hpang, Muse mare de sa sagawn let shiga la na matu gala hpyen la 35 re hpung hpe sharawt dat yang, dai hpung ni hpe Manghang maga de na hpyen hpung ni jawm wang htim gasat ai kaw gala hpyen la 13 hkrat sum nna hprawng htingnut hkrat wa sai. Dai hpang Manghang htingnu hpe lung hpra kau lu hkra ngu ai hku nna Liuet Williams woi awn ai hpyen n-gun 75 hte Manghang mare de (7.2.1893) ya shani rawt lung wa masai rai yang, dai kaw du
ai loi hkring mi sha naw rai yang hpyen du Liuet Williams hpe mayun gap shingte kau ya ai majaw, dai hpyendu hkrat sum ai hte rau, dai dap Namhkam maga de htingnut mat wa sai.
Dai shiga na lu ai hte rau, Major Mathieson a hpyen hpung hpe bai sharawt dat yang, shi a dap ni Manghang mare hta wa du ai shaloi mare masha kadai pyi n nga mat sai hpe chye nna dai mare hpe sha nat kapyawng kau da nna Namhkam maga de bai nhtang mat wa sai.
Manghang ni gaw dai aten hta Zaubung Bangdap kaw hpyen dahpran shara la nna hkap taw
nga ai shiga hpe Lashio Ayebyeng Du lu la nga yang sha, Zaubung Bangdap ni hku nna Munggu duwa a lamu ga rai nga ai Manhai Sam kahtawng hpe sa hpra kau ai sha n-ga, mare masha ni hpe abawng rim mat wa ai lam, Munggu duwa chye lu ai hte rau, shi masha ni hpe hkan shachyut nna dai mare masha ni hpe bai hkan lu mahkrai la sai lam Lashio Ayebyeng wa a na hta bai hkrat hkrat wa sai. Shingrai Lashio Ayebyeng Du Mr.Geonge Scott lagaw dap, gumra dap hte tsirung magam gun ni hte hpawn, woi ginrawn lung wa nna, (3.4.1893) ya shani Zaubung Bangdap hpe shang hpya kau masai.
Shingrai shang hpra ai shaloi hpyen gumra tsawmra wa mi gap kau ya ma ai. Dai hta kaga tsi Du rai nga ai (Civil Surgeon) wa hte gala hpyen la langai mi nma kap sai.Dai shaloi na majan hta Zaubung Bangdap masha ni marai 9 hkrat sum sai lam ka da nga ai.
Matsing;
1. Ndai gaw Sam mung de du shang wa ai Wunpawng Sha ni a majan manghkang kaba nan rai sai. Majan atsam kade rawng ai hpe katut shang wa ai gala hpraw wa chye lu sai zawn, daini na prat hta nhtang sumru yu hpa re.
2. Dai majan ginra 3 gaw Lahkum Lahpai ni a ninghtawn hkrai ang ai hku re. Kaga lakung lama ni hta kaning rai, hpa majaw dai zawn re majan lam n ka da ai rai kun? Sawk sagawn yu hpa re.
Slg.Maran Tang Nyeng
Sam mung W.P Labau Sawk Sagawn Hpung Kutkai.
Mungmyit Sinli Ga Na, Jinghpaw Bumga Uphkang Lam
Britisha Asuya gaw Mungmyit Sinli ga de du shang wa ai shaloi, Mungmyit ga Kodawng bumga de kabye shang wa yang shara lahkawng hta Jinghpaw Wunpawng Sha ni aja awa rai hkap gasat shingdang ai kawp e, Kodawng bumga hpe (1890) ning January shata kaw nna shanhte nan dantawk uphkang jum mat wa ai hku rai sai.Shing rai nga yang Sinli Sam Sawbwa Hkun Hsang Tunhung dip up sha ai hpe n hkam sharang lu sai Jinghpaw Wunpawng Sha ni hpe Nati Duwa Zahkung Gum Ja woi awn ai hte (12.12.1892) ya
shani Sinli hkaw sa kashun dung kau ai kaw du sai. Dai gaw Britisha asuya hku nna Sam mung de shang du nga sai 5 ning hta byin ai manghkang lam rai nga ai. Hkaw shamat kau sai Sinli Sawbwa wa gaw Britisha Asuya wa hpe hpyi manyem ai majaw,ndai lam hte seng nna Sam Sawbwa wa hte Jinghpaw Wunpawng sha ni a lapran Britisha Asuya hku nna 1893 ning March shata hta shang htingrat ya ai hta hkan nna Jinghpaw Wunpawng sha ni hpe Sam Sawbwa wa hte n seng ai sha Britisha Asuya nan ading tawk uphkang yu lajang na hku rai sai.
Sam Sawbwa wa hpe gaw Sam hte Balawng ni hpe chyu yu uphkang na hku ginhka tawn sai. Shingrai Sinli ga na Wunpawng Sha ni hpe kaga san di uphkang yu lajang na matu Lashio Ayebyeng du a npu de (Assistant Superintendent) ngu ai Bum Du langai mi hpe shawng san da sai. Dai wa gaw Sinli ga Wunpawng Sha amyu lakung lama hku hkan nna Nebyeng Du (45) hpe sharawt da sai. Lawu daw Nebyeng Du (12) hpe Namtu bum du rung hta ginjaw shatai ya sai. Shingrai Sinli ga hte Kodawng ga na Jinghapaw Wunpawng Sha ni hpe uphkang sa wa ai lam hta: Sinli ga hta Kutkai hte Namtu na bumdu ni kaw ginjaw rung tawn nhtawm, kodawng ga na matum bum du rung hpe Loilung ga Namsan bum e ginjaw shatai ma ai. Sinli ga na Wunpawng Sha Du ni hpe Nebyeng Myutsa ngu masat da nga ma ai. Dai gaw Sam ni hku nna htamung (Myutsa) ngu ai hku nna sha masat da ai hku n rai, ninghtawn buga madu (feudalist) hku nna masat da ai re.
Jinghpaw bumga hpe shawng ningnan bum duwa hte balik loili sha tawn nhtawm, hpyen dap hte shatai nna uphkang sa wa yang, Bumlang hkawm sa matut mahkai lam yak ai hte, bum duwa hku nnamare kahtawng ni yawng hpe hproi hkra kawan katsan du hkawm na yak ai majaw hpang de Tawng-ok Du ni a lit gaw, bum du a malai, mare buga ni de Britisha Asuya a uphkang tara nganggrin hkra hkan matsun na, mare kahtawng hte masha jahpan hkrak hta na hte hkawm sa gumhpraw hpe aten nhpang hkrat ai sha bang lu, jaw lu na lam aja awa matsun na, Nebyeng du, Dek du ni langai hte langai a lapran e manghkang rawng wa yang shang hparan lajang ya na hte, mare buga ni hta lagu lagut, damya shangdau kabring kabrawng lam n nga hkra uphkang yu lajang na lit ni jaw da ma ai. Shingrai, Tawngok magam gunhpai wa sai ni a mying jahpan gaw lawu na hte maren rai nga ai.
Sinli ga hta;-
1. Tawng-ok Du - Labya La Bawk
2. Tawng-ok Du - Po-Hme
Ndai ni yawng gaw Manmaw de nna shagun dat ai ni rai nna, bungli mangan n nga ai hkring mat ma ai. Dai ni a ahkang hta lawu de na ni bai matut galaw sa wa masai.
3. Tawng-ok Du - M.Saw La
2. Tawng-ok Du - Kareng Hkam
3. Tawng-ok Du - Lk.Zau Seng ni re.
Kodawng ga hta;-
1. Tawng-ok Du - Lahkang Naw
2. Tawng-ok Du - Hpauhtai La
3. Tawng-ok Du - Dashi Yaw
4. Tawng-ok Du - Dabang Tang
5. Tawng-ok Du - Hpauyam Tang, ni rai ma ai.
Bum Du rung shagu na balik dap gaw dai mung ginwang na Sawbwa wa a balik dap n-gun
hprai tawn da ai hku sha rai nna, shai ai lam gaw Kutkai hte Kodawng bum du rung na balik Du hte dap ma ni yawng gaw kaga hpa mung n kayau ai, Jinghpaw Wunpawng Sha ni hkrai san hpe sha hkap la ai lam re. Shawng ningnan e gaw mare buga de laika hkan sa ya na hte rung sin na matu balik ma loili sha tawn da ai. Raitim Sam mung hta ka-ni hkai ai hte dut ginlen ai lam hpe hkum pat na mungga jahkrat ai kaw nna, balik ma grau shalaw tawn sai.
Majing nga yang, balik dap hkrai (Police Outpost Station) langai hpe yu up na wa gaw (Police Cadet Training) awng ai wa rai ra ai. Raitim mung dai zawn madang dep ai balik du lu na matu Wunpawng Sha ni hta n nga ai daram re majaw bum du wa e sharawt da hkrum ai wa gaw dai dap na balik du (Police Station Officer) rai sai.
Kutkai Balik Dap
Kutkai balik dap hta Duwa Galau La gaw shawng ningnan na balik du magam hpe gunhpai lai wa sai. Shi gaw Jinghpaw Laika hta lai nna kaga hpa laika mung n chye ai. Raitim, Myen, Sam Gala ga ni chye shaga ai majaw Bum Duwa gaw shi hpe ga byan hku nna mung lang lai wa sai. Bungli hte gumhpraw lam ni hta grai kam ging ai wa re majaw, Myen mung hkawhkam malai (Governor) kaw nna Ja Dazik hte shagrau sha-a ai hpe hkam la nu ai.
Kodawng Balik Dap
Lawu de na mying jahpan hte maren, kodawng balik du magam hpe langai a hpang langai rainna magam gun hkrat wa ai ni rai ma ai.
1. Balik Du - Ndau Yaw
2. Balik Du - Zau Li
3. Balik Du - Hpau Jai, ni rai ma ai.
Prat Madang Galai Shai Wa Sai
Sam mung e shanu nga ai Jinghapw Wunpawng Sha ni hta 1930 ning kaw nna, 1940 ning lapran prat galai shai wa ai adan sha mu lu ai lam hpe shawng de na myit su salang ni tsun ai lam gaw lawu de na hte maren rai nga ai.
(1) Dai ladaw laman hta, jan marang duhkra ladaw kaja nna naimam kaja ai majaw, yi hkauna galaw ai hta shaning shagu n shut ai hku rai nna Jinghpaw bumga mare kahtawng shagu hta hkrukat nna Sam pa de mam manu hkrat ai gaw mam chyaw mi lap 2.50 sha, mari na masha pyi n nga ai daram re. Nai mam lu ai majaw kahtawng ni hta U, Wa yamnga ni mung hpring nga ai.
(2) Hkristan Sasana du shang wa ai hte maren, makam masham kaba nna magrau grang ai tara hkaw sara ni n hkrit n kang n dut n dang nat jaw ai mare kahtawng ni de Hkristan nhtoi hpe jahtoi bang wa ai hte maren, hkap la ai ni yau yau rai mat wa sai. Nawku hpung mahkawn mangoi hpe shawng lam dat sharin ya ai gaw akreng hkra ai ladat nan rai sai.(3) Jinghpaw bumga, nam kahtawng ni hta Sasana jawng hpaw da ai kaw Jawngma numsha, lasha ni sa lung nna hpaji laika a nhtoi hpe mu sai hte maren, shawng dum hprang sai kanu kawa ni gaw kashu kasha ni hpe lahta tsang jawng de shalun ai mung kau chyen nga wa sai. Ndau gaw Mungmyit Sinli ga na Jinghpaw Bumga uphkang lam a kyu ara ni nan rai
nga law.
Slg.Maran Tang Nyeng
No comments:
Post a Comment
Post နဲ ့ပတ္သက္ျပီးထင္ျမင္ခ်က္မ်ားကို ေရးသြားနိင္ပါတယ္၊